Planina Kosmaj
Planina Kosmaj nalazi se na teritoriji gradske opštine Mladenovac – delovi katastarskih opština Amerić, Koraćica i Velika Ivanča i gradske opštine Sopot – delovi katastarskih opština Rogača i Nemenikuće. Zaštićeno područje obuhvata površinu 3.514,50 ha.
Prema Rešenju Skupštine grada Beograda o stavljanju pod zaštitu prirodnog dobra „Kosmaj“ („Službeni list grada Beograda“, broj 29/05), zaštićeno područje „Kosmaj“ stavljeno je pod zaštitu radi očuvanja i unapređenja živopisnih pejzažnih obeležja i promarnih predeonih vrednosti, strukture i kvaliteta šuma, raznovrsnosti i bogatstva biljnog i životinjskog sveta i staništa, kvaliteta voda, zemljišta i vazduha, dobara kultne baštine i njihovih ambijenata.
Živi svet Kosmaja čini: 550 vrsta biljaka (u flori Kosmaja ima 30 reliktnih, 10 subendemičnih biljaka i 5 vrsta koje su prirodne retkosti), preko 300 vrsta gljiva, 24 vrste herpetofaune, 51 vrsta sisara, 96 vrsta ptica i veliki broj vrsta različitih insekata. Vegetacija Kosmaja predstavljena je sa četiri šumske i tri zeljaste biljne zajednice. Preko 70% same planine je pod šumskom vegetacijom u kojoj dominiraju izdanačke bukove i hrastove šume, uz manje učešće veštački podignutih sastojina četinara.
S obzirom na to da je Kosmaj blaga planina, staze nisu teške za pešačenje, pa je ovo jedna lagana i sadržajna planinska tura, idealna za početnike. Na Kosmaju postoji oko 50 km pešačkih staza, čije je obeležavanje uradio Planinarski klub GREBEN u saradnji sa Gradskom opštinom Mladenovac sredinom 2023. godine.
Na jednom od pešačkih pravaca se nalazi drveni vidikovac, sa kog se pruža prelep pogled na čitavo područje.
Sem flore i faune, Kosmaj i njegova šira okolina imaju bogato kulturno istorijsko nasleđe, sa većim brojem zaštićenih kulturnih dobara.
Na blagim i šumovitim padinama nalaze se tri manastira, za koje se veruje da su zadužbina despota Stefana Lazarevića, manastir Tresije, Kasteljan i manastir Pavlovac. Kosmaj u doba despota Stefana Lazarevića postaje verski centar despotovine. U konacima manastira Kasteljan i Pavlovac Stefan Visoki je vodio državničke poslove i koristio ih kao letnje rezidencije, dok je u manastiru Tresije bio veliki prepisivački centar.
Pavlovac – manastir Sv. Nikola
Manastir Pavlovac se nalazi na jugostočnim obroncima Kosmaja, u ataru sela Koraćice, 7 kilometara severozapadno od Mladenovca vezuje se za srednjovekovno selo Pavlovci. Sagrađen je na važnom strateškom putu koji je vodio iz Beograda za Rudnik, Ibarsku dolinu i dolinu Velike Morave. Narodno predanje izgradnju manastira pripisuje despotu Stefanu Lazareviću, ali u nauci ime ktitora je ostalo nepoznato. Manastir uživa zaštitu države od 1973. godine i spada u kategoriju spomenika od velikog značaja.
Manastir Pavlovac karakterišu arhitektonska rešenja i dekorativna kamena plastika koji se ne sreće često u manastirima 15. veka na prostoru Srbije. Upotreba belog mermera u enetrijeru crkve Sv. Nikole u Pavlovcu, od koga je izgrađena otlarska pregrada, svećnjaci, verovatno i popločanja poda ukazuje i na određeno bogatstvo crkve, a prozori i nadvratnik glavnog ulaza ukrašeni su dekorativnim elementima u formi rozeta. Najupečatljiviji arhitektonski detalj crkve je izdužena kupola koja doprinosi njenoj monumentalnosti, a izdvaja se od drugih crkava sličnog obima s početka 15. veka i ima direktne analogije sa kupolom crkve u manastiru Manasiji.
Druga osobenost manastirskog kompleksa je da on pored trpezarije sa monaškim kelijama i ekonomskim objektom-kuhinjom ima i treći objekat – građevina I. Nalazi se severno od crkve, a na osnovu očuvanih arhitektonskih elemenata najverovatnije je bio objekat rezidencijalnog karaktera. Iz pisma despota Stefana Lazarevića, pisanog u Pavlovcima 21. novembra 1424. godine Dubrovačkoj republici saznajemo da je te godine boravio u selu Pavlovci. Na prostoru starog sela nema ostataka objekata koji bi ukazivali na mogući smeštaj despota, pa se njegov boravak vezuje za manastirski konak i građevinu I.
Gradska opština Mladenovac izdala je publikaciju „600 godina Manastira Pavlovac“, uredila prilazni put i parking prostor, a u saradnji sa Srpskom pravoslavnom crkvom započeta je izgradnja konaka.
Spomenik Kosmajsko-posavskom partizanskom odredu podignut je u čast borcima poginulim u Drugom svetskom ratu, pripadnicima Kosmajsko-posavskog partizanskog odreda koji su 2. jula 1941. godine formirali ovaj Odred. Izgrađen je 1971. godine, u ataru sela Rogača, u opštini Sopot. Nalazi se na jednom od dominantnih vrhova Kosmaja, malom visu (576 metara) i monumentalnih je dimenzija, osnova spomenika iznosi 18, a visina 30 metara. Autori spomenika su vajar Vojin Stojić i arhitekta Gradimir Medaković. Spomenik je ubrzo po izgradnji postao prepoznatljiv simbol Kosmajskog kraja i ovog dela Šumadije. Veliko betonsko stepenište sa puta vodi do spomenika, dok je sam kompleks okružen velikim šumovitim parkom, ispresecan stazama i lepo osvetljen.
Spomen kosturnica na Belom kamenu podignuta je 1935. godine u čast stradalima u Prvom svetskom ratu, u odbrani Beograda, 1914. godine. Na njoj su ispisani stihovi čuvenog srpskog pesnika Đure Jakšića. Ovde se odigrala jedna od odlučujućih bitaka u Velikom ratu.
Manastir Tresije
Nalazi se u severozapadnom delu Kosmaja, iznad strmo usečenog korita potoka Male Tresije.Smatra se da je izgrađen 1309.god i posvećen je Saboru svetih Arhangela za vreme vladavine kralja Dragutina. U 16.veku manastir Tresije je bio najbrojniji bratsvom i najbogatiji imovinom u Beogradskom pašaluku. Narod se iselio u velikoj seobi Srba 1690.god sa ovih prostora, a manastir je zapaljen, opljačkan i porušen. Tokom svoje istorije rušen je i obnavljan nekoliko puta. Prva obnova je bila 1709.god,ali je u istom veku manastir ponovo porušen. Posle Drugog svetskog rata, 1950.god,bratstvo je započelo obnavljanje manastira i njegovih zdanja koje i danas traje, što za rezultat ima predivno uređeno dvorište i mir koji se oseća u njegovoj okolini. U dvorištu se nalazi česma koja je posvećena despotu Stefanu Lazareviću.Zidovi manastira su oslikani upečatljivi, raznobojnim freskama jarkih boja.Najznačajnija freska se nalazi na ulazu u manastir Tresije i prikazuje Svetog Srhangela Gavrila. Kamen temeljac za izgradnju konaka je položila srpska kneginja Jelisaveta iz porodice Karađorđevića septembra 1991.god.To je pravoslavni, muški manastir koji pripada Eparhiji šumadijskoj Srpske pravoslavni crkve. Danas se u manastiru Tresije čuvaju zanimljive ikone prenete iz susednih crkava iz Stojnika i Nemenikuća. Na ikonama su veoma važni zapisi koji daju niz podataka o istorijski prilikama toga vremena.
Manastir Kasteljan
Nalazi se na severoistočnoj padini Kosmaja, u ataru sela Nemenikuće. Posvećen je Svetom Đorđu. Nastao je u 14.veku na temeljima rimskog kastruma iz 2.ili 3.veka u vreme kralja Dragutina što svedoči crkva koja pripada raškoj arhitektonskoj školi. Obnovio ju je despot Stefan Lazarević u 15.veku dodajući joj kupolu. Crkva je dimenzija 12,5 ×6m i najstariji je deo manastirskog kompleksa koji još čine trpezarija i konak. Trpezarija je iz 15.veka,dimenzija 18×5,5m sa prizemlje i spratom. U trpezariji se nalazi nadgrobna ploča iz 1332.god.koja svedoči o starosti ovog objekta, ali je ona odneta. Ceo manastir je porušen krajem 17.veka.Krajem 60ih i početkom 70ih godina 20.veka,manadtor je, bukvalno, otkopan. Tom prilikom pronađena je časna trpeza sa urezani likom jelena i fragmenti fresaka, što govori da je manastir nekada bio živopisan. Zidan je od lomljenog kamena, a spolja i iznutra je bio malterisan.Nakon smrti despota Stefana Lazarevića, manastir je ostao u rukama monaha. U isto vreme je bio i stanica gde su pristajali karavani tako da je deo konaka služio putnicima koji nisu zalazili u manastir. Smatra se da ga je 1690.god posetio i patrijarh Arsenije Čarnojević koji je predvodio narod tokom povlačenja pred Osmanlijama. Danas je evidentiran od službe za zaštitu spomenika 1963.god, u ruševinama je čekajući obnovu.
- Datum kreiranja: .
